Groteska: co to jest i do czego służy?

Groteska: co to jest?

Groteska to ciekawy sposób tworzenia w sztuce i literaturze. Łączy w sobie elementy, które na pierwszy rzut oka nie powinny być razem. Jeśli zastanawiasz się, czym jest groteska, najłatwiej powiedzieć, że polega na pokazaniu rzeczy bardzo różnych w tym samym dziele. Przykładem jest moment, gdy coś tragicznego staje się zabawne, fantastyczne miesza się z codziennością, a piękno spotyka się z brzydotą. Groteska tworzy świat, który jest jednocześnie dziwny, zabawny i czasem straszny.

Groteska często przekracza zasady i łamie dobrze znane schematy. Jej zadaniem jest wstrząsnąć odbiorcą i pokazać ukryte absurdy rzeczywistości. Dzięki niej możemy zobaczyć świat inaczej, poczuć różne emocje – od śmiechu do niepokoju.

Definicja i znaczenie groteski

Mówiąc prościej, groteska polega na łączeniu w jednym dziele (literackim, plastycznym, muzycznym, tanecznym, teatralnym) przeciwstawnych elementów, tak by przenikały się wzajemnie. Najważniejsze jest nie samo postawienie ich obok siebie, ale stworzenie czegoś nowego dzięki temu połączeniu. Takie zestawienie prowadzi do powstania szczególnego klimatu, którego nie da się łatwo zaszufladkować.

Groteska to także sposób przekazywania myśli. Pozwala autorom mocniej i wyraźniej pokazywać świat, czasami dokładniej niż tradycyjne formy przekazu. Przedstawiając świat w przesadzonej i dziwnej formie, groteska zmusza do zastanowienia się nad tym, jacy jesteśmy i jak wygląda nasze życie.

Główne cechy groteski

Pochodzenie słowa groteska

Pojęcie “groteska” ma ciekawe korzenie. Pochodzi z czasów starożytnego Rzymu. W XV i XVI wieku we Włoszech odkryto podziemia w ruinach Złotego Domu Nerona ze ściennymi malowidłami przedstawiającymi mieszanki zwierząt, ludzi i roślin w niezwykłych układach. Te obrazy bardzo zaskoczyły ludzi tamtych czasów.

Skąd się wzięła nazwa?

“Groteska” pochodzi od włoskiego “la grottesca”, związanego ze słowem “la grotta” – czyli jaskinia lub piwnica. To właśnie w takich “grotach” odkryto opisywane freski. Na początku, termin ten oznaczał styl dekoracyjny inspirowany tamtymi odkryciami, ale szybko objął szersze przykłady sztuki fantastycznej i niezwykłej, w tym także średniowieczne rzeźby diabłów i potworów pojawiające się w różnych krajach Europy.

Zmiany znaczenia groteski

W XVII wieku francuski grafik Jacques Callot spopularyzował groteskę dzięki swoim rysunkom postaci dziwnych, zdeformowanych i karnawałowych. Jego obrazy były szeroko kopiowane. Z czasem groteska zaczęła być kojarzona z karykaturą, przesadą i krytyką. W epokach późniejszych, na przykład w romantyzmie, groteska stała się sposobem na wyrażanie emocji i pokazywanie świata w sposób inny, swobodny. W końcu także naukowcy zaczęli dokładnie analizować groteskę jako ważny element kultury i sztuki.

Groteska w literaturze – na czym polega?

W literaturze groteska to nie tylko dziwne opisy czy postacie. To specjalny sposób budowania świata opowieści – pokazuje on sprzeczności oraz celowe deformacje rzeczywistości. Twórcy mieszają tu to, co prawdziwe z tym, co wymyślone, a rzeczy smutne z zabawnymi. Przez to powstaje atmosfera, która potrafi zaskoczyć czytelnika.

Taki sposób prezentacji pozwala autorom lepiej zajrzeć w ludzki umysł i wyśmiać społecznie przyjęte normy czy absurdy. Przez przesadę, karykaturę czy nonsens twórcy mogą poruszyć problemy ukryte pod powierzchnią. Dlatego groteska tak dobrze przyjęła się w literaturze i stała się ważną techniką wielu twórców.

Techniki stosowane w grotesce

• Deformacja świata: Przerysowywanie i wykrzywianie rzeczywistości, zestawianie ze sobą elementów z różnych porządków: realistycznych i fantastycznych, śmiesznych i smutnych.
• Karykatura postaci: Przesadne cechy wyglądu czy charakteru postaci.
• Hiperbolizacja: Wyolbrzymianie wydarzeń lub zachowań.
• Zestawianie kontrastów: Na przykład piękno z brzydotą, jawę ze snem, tragedię z komizmem.
• Nierealne elementy: Wprowadzenie duchów, wampirów czy innych niezwykłych stworzeń.
• Zabawa językiem: Wykorzystywanie archaizmów, nowych słów lub absurdalnych sformułowań.

Tematyka groteski

Poruszane przez groteskę tematy to głównie:

• Ludzkie słabości, lęki i pragnienia
• Absurd życia i samotność
• Krytyka społeczna i polityczna
• Obawy i koszmary człowieka
• Świat jako miejsce, gdzie współistnieją śmieszność, strach, piękno, brzydota i chaos

Funkcje groteski w utworach literackich

Do czego służy groteska?

Groteska to nie tylko sposób na tworzenie ciekawych dzieł. To także narzędzie pozwalające lepiej zrozumieć świat. Dzięki niej można jasno pokazać złożoność rzeczywistości, jej ukryte napięcia i sprzeczności. Groteska zachęca do myślenia i spojrzenia na znane rzeczy z innej strony.

Funkcja krytyczna i satyryczna

Jednym z głównych celów groteski jest krytyka i wyśmiewanie określonych zjawisk i osób. W literaturze czy sztuce autorzy mogą pokazać niedoskonałości, przesadzać i przedstawiać wady w sposób zabawny, ale celny. Wyolbrzymienie i karykatura pozwalają ośmieszyć to, co jest nielogiczne lub szkodliwe w społeczeństwie.

Demaskowanie rzeczywistości przez groteskę

Dzięki łączeniu różnych elementów autorzy mogą pokazać, jak świat bywa pozorny i pełen kłamstw. Groteska obnaża to, co ukryte, i pokazuje prawdziwą naturę rzeczy, nawet jeśli wygląda ona przerażająco lub absurdalnie. Taki obraz świata może bardziej zbliżać do prawdy niż tradycyjna realistyczna opowieść.

Estetyka i emocje groteski

Groteska ma swoją własną wartość estetyczną. Dzieła groteskowe są zwykle oryginalne i wyróżniają się na tle innych. Silne połączenie sprzecznych uczuć sprawia, że odbiorca może się śmiać, dziwić, a nawet bać się jednocześnie. Ta niejednoznaczność często zostaje na długo w pamięci.

Przykłady groteski w literaturze i sztuce

Groteskę można znaleźć nie tylko w literaturze, ale również w innych dziedzinach, takich jak malarstwo, rzeźba, teatr, film, muzyka czy taniec. W XX wieku groteska stała się bardzo popularna, ale jej początki sięgają dużo wcześniej.

Znane przykłady groteski

Groteska w innych sztukach

• Teatr: Stosowanie dziwnych kostiumów, śmiesznych i strasznych postaci oraz scen bez sensu, np. sztuki Samuela Becketta.
• Malarstwo i rzeźba: Hybrydy ludzi i zwierząt, fantastyczne stwory, ozdoby renesansowe i barokowe z elementami dziwności.
• Film: Czarny humor, filmy surrealistyczne, mieszające strach ze śmiechem.