Co to lobotomia?

Czym jest lobotomia?

Lobotomia, nazywana też leukotomią przedczołową, to zabieg chirurgiczny na mózgu polegający na przerwaniu połączeń nerwowych między korą przedczołową a innymi rejonami mózgu. Najczęściej dotyczy to połączeń z międzymózgowiem. Słowo “lobotomia” pochodzi z greckiego: “lobos” oznacza płat, a “tomē” cięcie. Nazwa dobrze oddaje sposób wykonania tego zabiegu.

Lobotomia miała w zamyśle łagodzić objawy ciężkich chorób psychicznych, na przykład schizofrenii, choroby afektywnej dwubiegunowej czy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Chodziło o to, by “uspokajać” pacjentów i zmniejszać ich lęk, agresję oraz halucynacje. Niestety konsekwencje zabiegu były często poważne i nieodwracalne, prowadząc do głębokich zmian w zachowaniu i osobowości.

Jak wyglądał zabieg lobotomii?

Wczesne metody lobotomii różniły się od siebie. Pierwsza technika, stworzona przez Moniza, polegała na wstrzykiwaniu spirytusu obok płatów czołowych, by zniszczyć połączenia nerwowe. Niedługo potem Moniz i Lima wynaleźli specjalne narzędzie – leukotom, przypominające igłę utwardzoną pętlą, które wkładano przez otwory w czaszce i obracano, przecinając włókna nerwowe.

Bardziej radykalną metodę wprowadził Walter J. Freeman – lobotomię przezoczodołową (transorbitalną). Po znieczuleniu, nieraz tylko przez elektrowstrząsy, lekarz wbijał cienki przyrząd zbliżony do szpikulca przez oczodół i przecinał nerwy w płatach czołowych. Procedura była prosta i szybka, co sprzyjało szerokiemu jej rozpowszechnieniu.

Czym lobotomia różni się od innych operacji psychochirurgicznych?

Lobotomia była pierwszą, ale też bardzo prymitywną odmianą psychochirurgii. W odróżnieniu od dzisiejszych zabiegów, niszczenia dokonywano bez konkretnego ustalenia miejsca i na dużym obszarze płatów czołowych. Lobotomia przezoczodołowa polegała na przecinaniu połączeń “na ślepo”, co powodowało duże i niekontrolowane uszkodzenia.

Nowoczesna psychochirurgia korzysta z zaawansowanych technik obrazowania (jak MRI czy tomografia), aby bardzo dokładnie zaplanować zabieg i ograniczyć uszkodzenia tylko do niewielkich rejonów związanych z daną chorobą. Przykłady to cingulotomia czy traktotomia, a także głęboka stymulacja mózgu (DBS), gdzie do wybranych miejsc wszczepia się elektrody zamiast niszczyć tkankę.

Historia lobotomii: rozwój i spory

Początki psychochirurgii sięgają lat 80. XIX wieku, gdy szwajcarski lekarz Gottlieb Burckhardt usuwał fragmenty kory mózgowej u pacjentów z ciężką schizofrenią. Jednak prawdziwym początkiem ery lobotomii był rok 1935 – wtedy António Egas Moniz z Portugalii, na podstawie doświadczeń prowadzonych na szympansach (badania Johna Fultona), zastosował podobną metodę u ludzi.

Kto wynalazł lobotomię?

Twórcą lobotomii jest António Egas Moniz. W 1935 roku pierwszy raz wykonał ten zabieg ze współpracownikiem Almeidą Limą na 63-letniej kobiecie cierpiącej na ciężką depresję oraz urojenia i lęki. Z początku stosował wstrzykiwanie alkoholu, ale szybko przeszedł do mechanicznego przecinania połączeń przez leukotom.

Z czasem największe znaczenie w rozprzestrzenianiu lobotomii miał Walter J. Freeman, amerykański neurolog. Uprościł on zabieg przez wprowadzenie metody przezoczodołowej, która pozwalała na wykonywanie zabiegu niemal w każdym gabinecie, co doprowadziło do masowego stosowania lobotomii.

Jak lobotomia rozprzestrzeniła się na świecie?

Lobotomia szybko rozprzestrzeniła się poza Portugalię, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych i krajów Europy Zachodniej. Sukcesy Moniza i Limy, a potem promocja Freemana, sprawiły, że zabieg zyskał uznanie jako metoda leczenia niemal wszędzie. W USA do lat 60. XX wieku wykonano około 60 000 lobotomii, a w Wielkiej Brytanii niemal 20 000. Zabieg stosowano w wielu innych krajach, niekiedy nawet wobec osób uznanych za problematyczne, bez zgody.

Lobotomia w Polsce – gdzie i kiedy ją wykonywano?

Lobotomia pojawiła się również w Polsce. W porównaniu do USA czy Wielkiej Brytanii wykonano u nas znacznie mniej takich zabiegów. Między 1947 a 1951 rokiem przeprowadzono 176 zabiegów według metody Moniza. Wskazaniami były głównie ciężkie choroby psychiczne, gdy inne sposoby nie pomagały, a dostęp do leków był bardzo ograniczony.

W Polsce, jak i gdzie indziej, celem zabiegu było “uspokojenie” i łatwiejsza opieka nad pacjentami, choć dochodziło także do poważnych nadużyć i tragicznych skutków leczenia.

Techniki lobotomii

Lobotomię przeprowadzano na różne sposoby. Najczęstsze metody to lobotomia przedczołowa (wg Moniza) i transorbitalna (wg Freemana). Wybór metody zależał od doświadczenia lekarza i dostępnego sprzętu. Szybka metoda przezoczodołowa była prosta, ale bardziej ryzykowna ze względu na duży zakres uszkodzeń.

Czym była lobotomia przedczołowa?

• Polegała na wierceniu małych otworów w czaszce, w okolicy czołowej.
• Przez otwory lekarz wprowadzał leukotom i obracał nim, aby przeciąć połączenia nerwowe między korą przedczołową a głębszymi strukturami mózgu.
• Początkowo używano spirytusu, ale szybko zaczęto korzystać z narzędzi mechanicznych.
• Zabieg był nieprecyzyjny i groził poważnymi powikłaniami.

Lobotomia transorbitalna – jak ją wykonywano?

• Spopularyzowana przez Freemana, używała przypominającego szpikulec narzędzia wkładanego przez oczodół do mózgu tuż nad okiem.
• Pacjentów znieczulano często dzięki elektrowstrząsom.
• Chirurg wbijał narzędzie przez cienką kość oczodołu i przecinał płaty czołowe ruchem na boki.
• Zabieg był bardzo szybki, trwał nawet 10 minut.
• Metoda ta była szeroko wykorzystywana, ale niosła bardzo duże ryzyko powikłań i nie było kontroli nad zakresem uszkodzeń.

Kiedy wykonywano lobotomię?

Lobotomię wykonywano najpierw tylko w ciężkich chorobach psychicznych, gdy inne sposoby leczenia zawodziły. Z czasem jednak wskazania poszerzano i zabieg stosowano coraz częściej także przy innych problemach.

Przykładowe wskazania do lobotomii

Zdarzało się niestety, że lobotomię wykonywano również bez wyraźnych wskazań, aby “uspokoić” pacjentów lub z innych przyczyn pozamedycznych.

Dlaczego uznawano lobotomię za pomocną?

W czasach rozpowszechnienia lobotomii brakowało skutecznych leków na choroby psychiczne. Czasem wydawała się być jedyną szansą na “opanowanie” ciężkich przypadków. U niektórych pacjentów rzeczywiście można było obserwować wyciszenie objawów takich jak halucynacje, agresja czy silny lęk. Moniz informował, że 35% pacjentów zdrowiało, 35% miało poprawę, a 30% nie doświadczało efektów. Te dane, choć dalekie od idealnych, wystarczyły na tamte czasy, by zabieg uznawano za skuteczny – co dziś budzi sprzeciw, bo często nie brano pod uwagę ciężkich skutków ubocznych.

Skutki i powikłania lobotomii

Zabieg polegał na niszczeniu ważnych części mózgu, więc niósł ze sobą bardzo duże ryzyko poważnych skutków ubocznych, często nieodwracalnych. Po lobotomii wielu pacjentów nie było już sobą – zmieniała się ich osobowość, a lista możliwych powikłań była długa.

Najczęstsze skutki lobotomii

• Zmniejszenie pobudzenia, agresji, lęku i halucynacji
• Poprawa niektórych objawów depresyjnych lub obsesyjno-kompulsyjnych
• Bardzo częste występowanie apatii, braku emocji i utraty spontaniczności
• Problemy z koncentracją, podejmowaniem decyzji i kontaktami społecznymi
• Pacjenci tracili często własną tożsamość i stawali się bierni

Możliwe powikłania lobotomii

• Trwałe zmiany osobowości
• Apatia, obojętność emocjonalna, zaburzenia pamięci
• Problemy intelektualne i społeczne
• Zdarzały się także napady padaczkowe (około 12% operowanych)
• Nietrzymanie moczu, otępienie
• Poważne komplikacje samego zabiegu: krwotoki, infekcje mózgu, a nawet śmierć (średnia śmiertelność ok. 7,4% w latach 40.)

Jedną z najsłynniejszych ofiar lobotomii była Rosemary Kennedy, która została głęboko upośledzona po zabiegu.

Lobotomia a rola kory przedczołowej

Kora przedczołowa mózgu odpowiada za planowanie, podejmowanie decyzji, hamowanie impulsów, myślenie, zapamiętywanie oraz odczuwanie emocji i empatię. Przerywanie połączeń tej części mózgu z resztą układu nerwowego powodowało zaburzenia tych wszystkich funkcji. To prowadziło do poważnych zmian w zachowaniu, uczuciach, a nawet do całkowitej utraty zdolności samodzielnego życia.

Jakie zmiany zachodziły po zabiegu?

• Spłycenie emocji, apatia, bierność
• Problemy z planowaniem i koncentracją
• Braki w pamięci i trudności z kontaktem z innymi osobami
• W najcięższych przypadkach, osoba przestawała samodzielnie funkcjonować

Czy lobotomia jest wykonywana dziś?

Pojawienie się leków przeciwpsychotycznych w latach 50. XX wieku sprawiło, że lobotomia stała się zbędna. Stopniowo wycofano ją z użycia, uznając za metodę przestarzałą i nieetyczną. Dziś lobotomia w klasycznej formie nie jest wykonywana w żadnym kraju Europy czy USA.

Czy dzisiaj lobotomia jest zgodna z prawem?

Współczesne prawo medyczne i zasady etyczne zakazują przeprowadzania klasycznych zabiegów lobotomii. W części krajów psychochirurgia jest zakazana całkowicie. Jeśli gdzieś wykonuje się dziś operacje na mózgu w celach leczenia psychicznych chorób, to tylko nowoczesnymi, precyzyjnymi technikami i wyłącznie przy zebraniu świadomej zgody oraz po wyczerpaniu wszystkich innych możliwości leczenia.

Jak obecnie leczy się ciężkie choroby psychiczne?

• Leki: przeciwpsychotyczne, przeciwdepresyjne, stabilizatory nastroju, leki uspokajające
• Psychoterapia: poznawczo-behawioralna, psychodynamiczna, rodzinna i inne
• W wyjątkowo trudnych przypadkach stosuje się zabiegi psychochirurgiczne (jak cingulotomia, kapsulotomia), ale są one bardzo precyzyjne i bezpieczne, a śmiertelność jest praktycznie zerowa
• Obecnie korzysta się raczej z głębokiej stymulacji mózgu niż z niszczenia tkanki

Lobotomia w kulturze i społeczeństwie

Lobotomia stała się symbolem błędów medycyny i nadużyć wobec pacjentów. Jest przypomnieniem o potrzebie szacunku do chorego i ostrożności przy zabiegach na mózgu. W wielu filmach, książkach i serialach lobotomia pojawia się jako temat, który ostrzega przed bezrefleksyjnym działaniem lekarzy.

Jak lobotomia pojawia się w literaturze i filmie?

• Najpopularniejszym przykładem jest “Lot nad kukułczym gniazdem” Kena Keseya i film pod tym samym tytułem z Jackiem Nicholsonem. Lobotomia służy tam jako narzędzie kontroli nad głównym bohaterem.
• Wątek lobotomii przewija się w sztuce “Nagle, zeszłego lata”, powieści “Szklany klosz”, filmach “Frances” i “Sucker Punch”.
• O lobotomii słyszymy także w serialach (“BoJack Horseman”) czy grach komputerowych, najczęściej w negatywnym świetle.

Jaki wpływ miała lobotomia na postrzeganie psychiatrii?

Lobotomia kojarzy się dziś ze zbyt drastycznym podejściem lekarzy do leczenia chorób psychicznych i brakiem poszanowania dla pacjenta. Skutki tych operacji budziły strach i przyczyniły się do powstania negatywnego obrazu psychiatrii. Współcześnie psychiatria korzysta z dużo lepszych i bezpieczniejszych metod, jednak historia lobotomii jest ostrzeżeniem na przyszłość i zachętą do ciągłego rozwoju nauki i troski o dobro pacjentów.