Atopowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła, nawracająca choroba skóry, która daje o sobie znać już we wczesnym dzieciństwie. Dotyka zarówno dzieci, jak i dorosłych, powodując nie tylko zmiany skórne takie jak zaczerwienienia, grudki i suchość, ale przede wszystkim dokuczliwy świąd, który bardzo negatywnie wpływa na codzienne funkcjonowanie.

Przy AZS ważne są czynniki genetyczne, immunologiczne oraz wpływ środowiska. Choroba ta nie znika sama i nie jest tylko problemem wyglądu. AZS wymaga regularnej pielęgnacji skóry i odpowiedniej opieki przez długie lata, by złagodzić objawy i poprawić komfort życia.

Co to jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry (egzema atopowa) to choroba zapalna skóry, która trwa długo i często powraca. Typowe są okresy, gdy objawy się nasilają (zaostrzenie) i okresy, kiedy są mniej widoczne lub ustępują (remisja). Najtrudniejszym objawem jest silny świąd, prowadzący do drapania i pogorszenia stanu skóry.

Zmiany skórne w AZS różnią się w zależności od wieku. Można zauważyć zaczerwienienia, grudki, pęcherzyki, a u osób z dłużej trwającą chorobą – suchość, łuszczenie i zgrubienie skóry (lichenizacja). Duże znaczenie ma defekt bariery naskórka spowodowany problemami z białkiem filagryną, co prowadzi do nadmiernej suchości i większej podatności na alergeny i różne drażniące czynniki.

Jak często występuje AZS?

AZS jest jedną z najpowszechniejszych alergicznych chorób skóry. W Polsce choruje na nie 4,7-9,2% dzieci oraz 2-8% dorosłych. Częstość zachorowań rośnie, na co wpływa styl życia, środowisko i codzienne nawyki. Choroba najczęściej zaczyna się w dzieciństwie, dlatego istotna jest szybka reakcja oraz odpowiednia pielęgnacja już od najmłodszych lat.

Kto może zachorować?

AZS może dotyczyć zarówno dzieci, jak i dorosłych, ale najczęściej pojawia się w pierwszych latach życia. U niemowląt zmiany rozwijają się zazwyczaj na twarzy, głowie i tułowiu. U starszych dzieci pojawiają się w zgięciach łokci, kolan, na szyi czy nadgarstkach. U dorosłych zmiany są suche, pogrubione, zwykle w podobnych miejscach jak u starszych dzieci.

Objawy AZS u wielu dzieci mogą z czasem ustąpić (remisja), ale u części osób objawy wracają w dorosłości lub przybierają łagodniejszą, długotrwałą formę. Ryzyko jest wyższe, gdy AZS lub inne choroby alergiczne występowały w rodzinie.

AZS a inne choroby alergiczne

Atopowe zapalenie skóry często występuje razem z innymi alergiami – tworzy tzw. marsz atopowy. Oznacza to, że osoba z AZS może w przyszłości rozwinąć astmę oskrzelową, alergiczny nieżyt nosa lub zapalenie spojówek. Powyżej 60% dzieci z AZS, które zachorowały w pierwszych 3 latach, rozwinie inną chorobę alergiczną w późniejszym wieku. Dlatego wczesne rozpoznanie i leczenie AZS może ograniczyć występowanie kolejnych alergii.

Przyczyny i czynniki ryzyka AZS

AZS powstaje w wyniku działania kilku czynników: genów, układu odpornościowego i środowiska. To oznacza, że nie ma jednej przyczyny tej choroby. Lepiej poznając powody i czynniki ryzyka, łatwiej działać profilaktycznie i leczyć chorobę skuteczniej. Ważne jest nie tylko łagodzenie objawów, ale też działanie na przyczyny ich powstania.

Genetyka w AZS

Geny są bardzo ważne w powstawaniu AZS. Dziedziczymy skłonność do tej choroby po rodzicach, ale nie jest to proste dziedziczenie. Największe znaczenie mają mutacje w genach odpowiadających za prawidłową budowę skóry, zwłaszcza gen filagryny. Zaburzenia tu prowadzą do szybszej utraty wody ze skóry, suchości i zwiększonej podatności na alergeny. Jeśli AZS ma jedno z rodziców – ryzyko AZS u dziecka to 30-40%. Przy dwojgu chorych rodzicach sięga nawet 70-80%.

Środowisko i styl życia

Warunki, w których żyjemy oraz nasze codzienne nawyki, mają bardzo duży wpływ na AZS. Kontakt z pokarmami wywołującymi alergię (np. mleko, jaja, orzechy, soja, pszenica, ryby, cytrusy) lub wziewnymi (kurz, sierść zwierząt, pyłki) jest powodem zaostrzeń. Skórę drażnią także szorstkie materiały (np. wełna), niektóre środki czyszczące, mydła lub perfumy. Zbyt wysoka lub niska temperatura oraz niska wilgotność powietrza osłabiają skórę. Stres także często powoduje nasilenie świądu i zmian skórnych. Szkodliwy wpływ ma też dym papierosowy i zanieczyszczenie powietrza.

Mikrobiom skóry a AZS

Mikrobiom skóry, czyli bakterie i inne drobnoustroje żyjące na naszej skórze, odgrywa ważną rolę w AZS. U osób z AZS liczba i rodzaj bakterii ulega zmianie. Bardzo często u tych osób występuje gronkowiec złocisty, który wytwarza substancje nasilające stan zapalny i pogarszające barierę skóry. Zaburzenia mikrobiomu mogą prowadzić do przewlekłego stanu zapalnego skóry. Badania wskazują, że leczenie wpływające na mikrobiom może przynosić poprawę.

Objawy atopowego zapalenia skóry

Atopowe zapalenie skóry objawia się przede wszystkim silnym świądem oraz zmianami skórnymi. Ich wygląd i miejsce mogą się różnić – zależą od wieku i fazy choroby.

Najczęstsze objawy AZS:

• Świąd (zwłaszcza nasilający się wieczorem i w nocy)
• Przewlekłe, nawracające zmiany – zaczerwienienia, grudki, pęcherzyki, suchość i łuszczenie
• Pogrubienie skóry (lichenizacja) w dłużej trwającym AZS
• Zmiany skórne w miejscach typowych dla różnych grup wiekowych

Kryteria rozpoznania AZS

Diagnoza AZS opiera się na tzw. kryteriach Hanifina i Rajki lub Williama, dzielących objawy na główne (większe) i dodatkowe (mniejsze).

Fazy zaostrzeń i remisji

AZS przebiega różnie u różnych osób. Najczęściej objawy nasilają się okresowo, np. po kontakcie z alergenem. Zaostrzenia objawiają się wzmożonym świądem, nowymi zmianami, czasem sączeniem się skóry czy powstawaniem strupów. W okresach poprawy skóra wygląda lepiej, ale nadal wymaga odpowiedniej pielęgnacji, by nie dopuścić do kolejnego pogorszenia.

Różnicowanie z innymi chorobami skóry

Objawy AZS przypominają objawy innych chorób skóry, jak np. łojotokowe zapalenie skóry, kontaktowe zapalenie, łuszczyca czy świerzb. Różnią się jednak wyglądem, lokalizacją i historią przebiegu. Rozpoznanie powinien postawić lekarz na podstawie szczegółowego wywiadu oraz badania skórnego.

AZS w różnych grupach wiekowych

Objawy i umiejscowienie zmian AZS różnią się w zależności od wieku osoby chorej. Wyróżniamy trzy podstawowe postacie: niemowlęcą, dziecięcą i dorosłych/młodzieżową.

Objawy i pielęgnacja u niemowląt i dzieci

U niemowląt już w pierwszych miesiącach życia mogą pojawić się objawy – u ok. 45% dzieci objawy zaczynają się przed 6. miesiącem, a u 60% przed rokiem. Zmiany są wysiękowe, z pęcherzykami i strupami, głównie na twarzy i głowie. Świąd powoduje niepokój i zaburzenia snu.

Najważniejsze w codziennej pielęgnacji jest regularne używanie emolientów (nawilżających kremów lub balsamów), krótka kąpiel w letniej wodzie i unikanie szorstkich ubrań oraz detergentów.

AZS u młodzieży i dorosłych

U starszych dzieci, nastolatków i dorosłych zmiany są suche i zgrubiałe, najczęściej w zgięciach stawów i na karku, dłoniach, stopach. Świąd utrudnia sen, pracę i naukę. Tu także ważna jest systematyczna pielęgnacja emolientami oraz unikanie czynników podrażniających. W cięższych przypadkach lekarz może zalecić maści, kremy lecznicze, leczenie doustne lub naświetlanie światłem.

Jak rozpoznać AZS?

Rozpoznanie AZS opiera się na zebraniu wywiadu oraz dokładnym obejrzeniu skóry przez lekarza. Nie istnieje jedno, pewne badanie laboratoryjne potwierdzające AZS. Czasem wykonuje się dodatkowe testy, by wykryć alergie lub wykluczyć inne choroby.

Wywiad i badanie lekarskie

Lekarz zapyta o pojawienie się i czas trwania zmian, ich umiejscowienie, nasilenie świądu oraz czynniki pogarszające i rodzinne występowanie alergii. Obejrzy zmiany, sprawdzi ich rodzaj, rozległość i lokalizację, a także określi zgodność z kryteriami diagnostycznymi.

Badania dodatkowe

W uzasadnionych przypadkach lekarz może zlecić dodatkowe badania, np. oznaczenie stężenia przeciwciał IgE lub testy alergiczne (skórne, z krwi), by sprawdzić, na co pacjent reaguje alergicznie. Pomaga to ustalić, czy kontakt z konkretnymi alergenami powoduje zaostrzenia objawów.

Zasady leczenia AZS

Leczenie AZS polega na regularnej pielęgnacji skóry i unikaniu czynników wywołujących zaostrzenia. Leczenie miejscowe obejmuje leki i zabiegi nakładane bezpośrednio na skórę oraz codzienne używanie emolientów. W cięższych przypadkach stosuje się leki doustne lub leczenie światłem. Często potrzebna jest też pomoc psychologa, by poradzić sobie z przewlekłym stresem.

Leczenie miejscowe: maści i kremy

• Glikokortykosteroidy – maści/kremy o działaniu przeciwzapalnym. Używać tylko według zaleceń lekarza.
• Inhibitory kalcyneuryny (pimekrolimus, takrolimus) – na delikatną skórę (np. twarz), alternatywa dla sterydów.
• Miejscowe antybiotyki – gdy dochodzi do nadkażeń skóry.

Emolienty i ich rola

Emolienty – kremy i balsamy nawilżające – należy używać codziennie, najlepiej kilka razy dziennie na całe ciało, szczególnie po kąpieli. Ważne, by nie miały zapachów, barwników czy innych drażniących dodatków. U dzieci zalecane jest 200 g tygodniowo, u dorosłych minimum 500 g tygodniowo.

Leczenie ogólne

• Doustne glikokortykosteroidy – w ciężkich zaostrzeniach, tylko krótkotrwale.
• Leki immunosupresyjne – gdy inne terapie nie działają (np. cyklosporyna, azatiopryna).
• Leki biologiczne – nowoczesne przeciwciała stosowane w poważnych przypadkach (np. dupilumab, tralokinumab).

Fototerapia i inne metody dodatkowe

Leczenie światłem (fototerapia UVB, UVA, PUVA) może złagodzić objawy. Stosuje się ją głównie u młodzieży i dorosłych pod kontrolą lekarza. Nie zaleca się korzystania z domowych lamp i solarium. Inne metody, jak mokre opatrunki, mogą pomagać w ciężkich zaostrzeniach.

Wsparcie psychologiczne

Przewlekły świąd, konieczność ciągłej pielęgnacji oraz widoczne zmiany skórne mają wpływ na samopoczucie. Warto rozważyć terapię wspierającą, rozmowy z psychologiem lub naukę technik relaksacyjnych, takich jak joga, medytacja, ćwiczenia oddechowe.

Codzienna pielęgnacja skóry

Codzienna pielęgnacja to jeden z najważniejszych elementów leczenia AZS. Nawet kiedy nie ma widocznych zmian, warto dbać o skórę, aby redukować ryzyko nawrotów.

Jak dbać o higienę?

• Unikać tradycyjnych mydeł – używać delikatnych środków myjących o kwaśnym pH (4,7-5,6).
• Kąpiele powinny trwać do 5 minut, w letniej wodzie (27-30°C).
• Do kąpieli można dodać olejki lub emolienty.
• Po kąpieli osuszać skórę delikatnie, bez pocierania, i od razu nakładać emolient.

Jak wybrać ubrania?

• Unikać szorstkich, ciasnych, nieprzewiewnych materiałów.
• Najlepiej nosić bawełnę, unikać wełny i ciasnych ubrań.
• Prać w delikatnych środkach, dokładnie płukać odzież.

Aktywność fizyczna, basen i AZS

• Zalecana jest umiarkowana aktywność fizyczna w przewiewnych ubraniach.
• Po wysiłku szybko wziąć letni prysznic i nałożyć emolient.
• Basen może podrażniać skórę (chlor) – po wyjściu z wody dokładnie spłukać ciało i nałożyć krem nawilżający.

Jak łagodzić świąd?

• Regularnie używać emolientów
• Przykładać chłodne okłady
• Unikać przegrzania i stresu
• Na nasiloną reakcję lekarz może przepisać leki przeciwhistaminowe lub przeciwzapalne
• Dzieciom obcinać paznokcie krótko, zakładać bawełniane rękawiczki na noc

Profilaktyka i zapobieganie zaostrzeniom

Żeby ograniczyć częstotliwość i siłę zaostrzeń, trzeba codziennie dbać o skórę oraz unikać czynników prowokujących objawy.

Co robić, by nie dopuścić do nawrotów?

• Codziennie smarować skórę emolientami, szczególnie po kąpieli
• Unikać znanych alergenów (np. sierść, pyłki, kurz, pokarmy – kiedy są potwierdzone alergie)
• Unikać podrażniających detergentów, szorstkich tkanin, mydeł zasadowych, bardzo gorącej wody, niskiej wilgotności, przegrzewania
• Dbać o optymalną wilgotność powietrza w domu, szczególnie w sezonie grzewczym
• Szybko wdrażać leczenie, gdy pojawią się pierwsze objawy zaostrzenia

Dieta, środowisko i stres

• Dieta eliminacyjna tylko gdy lekarz potwierdzi alergię pokarmową – nie powinno się wprowadzać restrykcji samodzielnie
• Unikać dymu papierosowego i zanieczyszczonego powietrza
• Dbać o sen i radzenie sobie ze stresem – stosować techniki relaksacyjne

Najczęściej zadawane pytania o AZS

Czy atopowe zapalenie skóry da się całkowicie wyleczyć?

AZS to choroba przewlekła – obecnie nie da się jej całkowicie wyeliminować. U wielu dzieci objawy ustępują w młodym wieku, ale mogą wrócić w dorosłości. Dzięki leczeniu i pielęgnacji można jednak uzyskać długie okresy bez objawów oraz znacznie poprawić jakość życia.

Czego unikać przy AZS?

• Kontaktów z potwierdzonymi alergenami
• Szorstkiej odzieży, silnych detergentów, mydeł zasadowych, niektórych kosmetyków
• Bardzo gorącej wody, przegrzewania, suchego powietrza w domu
• Stresu
• Drapania zmian skórnych
• Pokarmów wywołujących reakcje alergiczne – tylko jeśli są potwierdzone reakcje

Najlepiej obserwować reakcję własnej skóry i unikać czynników, które zaostrzają objawy.

Co robić, kiedy nastąpi zaostrzenie?

1. Zwiększyć częstotliwość nakładania emolientów
2. Zastosować leki miejscowe, np. maści/kremy przeciwzapalne (tylko według zaleceń lekarza)
3. W razie potrzeby użyć leków antybiotykowych, jeśli doszło do zakażenia skóry
4. W cięższych przypadkach zgłosić się do lekarza – może zalecić leczenie ogólne lub fototerapię
5. Unikać czynników, które mogły wywołać zaostrzenie